మన్ను బోసే కాలం

“యోవ్! ఎన్ని అబద్దాలు చెప్పయినా పెండ్లి చేసెయ్యాలని ఎలబారద్దు. మన పెండ్లికోసం నువ్వు చేసిన పనికి ఇప్పుడికీ మా ఇంట్లో దెప్పతావుంటారు. కొడుకొకడే కాదు. వాడి ఎనకాల మన ఇంట్లో కూడా ఆడబిడ్డె వొకటుందని మర్సిపోవద్దు. ఈ సంబంధం కాకుంటే దీనెబ్బలాంటిది ఇంకోటొస్తింది “  మొగుడి చెవిలో జోరీగ మాదిరి రాజేస్పరి పోరతా వుండాది. 

“నువ్వు చెప్పాల్నా మే. నాకా మాత్తరం ఇంగితం లేదా. నాకంటే అప్పుడు సదువూ, ఆస్తీ ఏమీ లేకుండాపోయె. తప్పదని నాలుగు తప్పులు చెప్పి నిన్ను తెచ్చుకంటి. నా కొడుక్కేం తక్కువ? ఇల్లు లేదా? నేల లేదా? పదెకరాలు సంపాదించి పెట్టినా. కండ్లకద్దుకోని పెండ్లి చేసుకుంటారు. అయినా ఇట్టా సతాయిస్తావని తెల్సుంటే పెండ్లే వొద్దని అప్పుడే చెంపలేసుకునేవోడిని.” నవ్వతా ఎచ్చులు పోయినాడు నడిపబ్బ. 

రాజేస్పరి, నడిపబ్బ నడివయసులో వుండే మొగుడూపెళ్లాలు. కొడుక్కు పెత్తానం చూసేదానికి చంద్రగిరికి పోతావుండారు. ఐరాల నుండి మూడువేలకు కారు బాడిక్కి మాట్లాడుకున్నారు. ప్రయాణం మొదలైనప్పటి నుంచి పెండ్లాం సుద్దులు చెప్పేది మొదులు. 

వోళ్లిద్దరి మాటలు ఇంటా కొడుకు కూతుర్లిద్దరూ వొకర్నొకరు చూసి చిన్నగా నవ్వుకుంటావుండారు. వాళ్లకు చిన్నప్పటి నుంచి అమ్మానాయిన సంగతి తెలుసు. 

“అట్టయితే మా ఇద్దరినీ పెండ్లి చేసుకోవద్దంటావా నాయనా? ఇట్నే కారు తిప్పుకోని ఇంటికి పోదాం పద . ఇంగేంటికి పెండ్లికూతుర్ని చూసేదానికి పొయ్యేది“ కొడుకు వుత్తుత్తిగా బెదిరించినాడు. 

“పంటబోతే పంటేస్తాం. విత్తనాలు బద్రగించి మళ్లీ నాటుకుంటాం. బతుకు అదేగదరా. నేను పోతే నా మాదిరే నువ్వుంటావు. నువ్వుపోతే నీ బిడ్డలుంటారు. బతుకెప్పుడూ సాగతానే వుండల్ల. ముగిసిపోకూడదు. మేమేదో వూరికే పొద్దుపోక మాట్లాడుకుంటాం. పెండ్లి చేసుకోవద్దని నేనెందుకంటా? నోర్మూసుకోని కుచ్చో.” కొడుకుని అదిలిచ్చినాడు నడిపబ్బ. 

కారు గాదంకి కాడ పోతావుంది. ఇంకో అరగంటలో చంద్రగిరి చేరుకుంటారు. రావుకాలమూ, యమగండమూ చూసుకోనే బయల్దేరినారు. ఐవోరు కూడా ఇద్దరి జాతకాలూ కలిసినాయనే చెప్పినాడు. ఇదట్టా కుదిరిపోతే కొండకు నడిసొస్తానని ఎంకటేశ్పర సామికి మొక్కున్నాడు నడిపబ్బ. 

*******

నడిపబ్బది కాణిపాకం దగ్గిరుండే ఐరాల. కానీ వాళ్లిల్లు వూర్లో లేదు. నడిపబ్బ చిన్నప్పుడు ఐరాల పల్లె మాదిరే వుణ్ణింది. ఇప్పుడు చిన్నసైజు టవును మాదిరి వుంటుంది. బస్సులు, బండ్ల శబ్దాలు, రాత్రీ పగులూ వెలిగే లైట్లూ చూస్తే నడిపబ్బకు గుండెలో అదురుగా వుంటింది. అందుకే పెండ్లవతానే వూరుకు దూరంగా చేన్లోనే ఇల్లు కట్టుకోని ఆడ్నే కాపురం వుండిపొయ్యినాడు. వాళ్లకు పన్లో చేదోడు వాదోడుగా వుంటుంది నడిపబ్బకు అత్త వరసయ్యే వొంటి మనిషి బుజ్జమ్మ కూడా. ఆమెకు కూడా ఆడే ఒక చిన్న చుట్టిల్లు కట్టిచ్చినాడు. 

“ఒరే! నడిపోడా! ఇంటికి సున్నంగొట్టాల. కింద కింద నేను పూసేస్తాను. పైన అందదు నాకు. అందితే నేనే పూసేద్దును. ఒకరోజు తీరిక జేసుకోని వొస్తివంటే ఆ పనట్టా అయిపోతింది.” 

“పుడతానే కొంచిమట్టా నిక్కింటే పొడుగ్గా వుణ్ణింటావు గదా! నీ ఇంటికి సున్నం నువ్వే పూసుకోనుందువు” నవ్వతా బుజ్జమ్మను ఎక్కిరిచ్చినాడు నడిపబ్బ. 

“ఈ ఎచ్చులుకేం తక్కువ లేదు. బంగారట్టా బిడ్డెను ఏమారిచ్చి పెండ్లి చేసుకోని నువ్వుగూడా పెద్దమనిషి మాదిరి తిరగతా వుండావు గానీ లేకపోతే నువ్వుగూడా నా మాదిరి వొంటికొమ్ము శొంటికాయ మాదిరే వుండిపోయిందువు. నీ మొకానికి ఆ బిడ్డెగాబట్టి సర్దుకుని పోతావుండాది. ఇంగౌవరన్నా అయ్యుంటే నాలుగు పొరకేట్లు యేసేసి ఈ పాటికి సక్కా పూడ్సింటాది.”

“నువ్వు గొమ్మునుండత్తా. మాట్లాడితే నా పెండ్లి కత ఎత్తుకుంటావు. కస్టవో సుకవో నా పాట్లు నేనే పడ్నా కానీ యా దినమైనా ఆబిడ్ని పస్తుబెట్నానా? “ మాట పెండ్లాం మీదికి మళ్లేసరికి ఎకసక్కాలు ఆడేది నిలిపేసినాడు నడిపబ్బ. 

“నువ్వెంత పరుంబోకైనా ఆ పని చెయ్యలేదులే. వొప్పుకోవాల. అందుకే గదా వూరు వూరంతా నిన్ను పోటుగాడనేది.  రేపుకూడా ఎగ్గొట్టకుండా పొద్దన్నే వచ్చి వొక చెయ్యి ఎయ్యి.  ఆ కొదవట్టా అయిపోనీ”

“వొస్తాలే అత్తా “ 

నడిపబ్బ నవ్వుకుంటా బండి స్టార్ట్ జేసినాడు. 

ఇంటి దాలముందరం మీద తలబెట్టి పడుకోని అట్టా కన్నుమూస్తా వుండే రాజేస్పరికి ఈ మాటలన్నీ వినబడుతూనే వుండాయి. మామూలుగా అయితే తిరుక్కోని బుజ్జమ్మను ఏదో వొకటి అని మొగుడ్ని వెనకేసుకోని వొచ్చేదే. ఆరోజు కోడిగుజ్జామున్నుంచి చెనిగిచెట్లు పెరికి చేతులు, నడుము నీలగతా వుండాయి. అయినా ఇది రోజూ వుండే రావడే. అందుకే గట్టిగా ఆవలించి చీరకొంగు కంటిమింద ఏస్కోని పణుకునింది. 

*****

నడిపబ్బ ముడ్డిమిందకు యాభై ఐదేండ్లు వొచ్చినా ఇంకా మనిషి గూటం మాదిరి గట్టిగా వుంటాడు. ఇదొచ్చు…ఇది రాదు అనిలేదు. ఏ పనైనా సరే…లేసుగా చేసేస్తాడు. రాకపోతే ఆపని వొచ్చినోళ్ల దగ్గిర మనసుపెట్టి నేర్చుకుంటాడు. ముగ్గురు అన్నదమ్ముల మధ్యలో పుట్టినాడు కాబట్టి అందరూ నడిపబ్బ అనే పిలస్తారు. చిన్నప్పటి నుంచి ఎన్ని అవస్తలు బడినా కుటుంబరాన్ని మాత్తరం అబ్బురంగా కాపాడుకుంటాడని వూరంతా నడిపబ్బని మెచ్చుకుంటారు. వూర్లో ఎవరికి అ అవసరం వొచ్చినా, పండక్కైనా, పబ్బానికైనా ముందుంటాడు. వొళ్లు అలిసిపొయ్యేదాకా పనిచేస్తాడు. కడుపు పగిలేట్టు తింటాడు. తిండిమింద పందెం కడితే నడిపబ్బతో గెలిచేవాళ్లు ఆ వూర్లోనే కాదు … చుట్టు పక్కల పదూర్లలో ఎవరూ లేరు. 

అప్పుడప్పుడూ పక్క నేలోళ్లు మావిడి చెట్లలో కసువు పెరిగిపోతే దున్నేదానికి నడిపబ్బను పిలస్తారు. వాళ్లకు ట్రాక్టరు, మిషీను మడకలు వుండాయి గానీ డ్రయివింగు తెలీదు. డీజిలు పోసిచ్చి, దున్నినందుకు రోజుకింత అని డ్రయివరుకు ఇస్తారు. ఆ రోజుకు టిఫిను, భోజనం కర్చు కూడా వాళ్లదే. నడిపబ్బ మంచి వయసులో వుండేటప్పుడు ఎవరికి పని జేస్తే వాళ్లే సంగటి కెలుక్కొచ్చేది. నాలుగు ముద్దలు సంగటి పొద్దన్నే కొంచిము, మద్దేనం కొంచిము వూరిబిండిలోనో, పచ్చి పులుసులోనో అద్దుకోని తినేసి, బాయిలో నీళ్లు తాగేస్తే ఆవుల పాలుబిండి సెంటర్లో పోసే టైము వొచ్చేదాకా వొళ్లు మరిచిపోయి అలుపుతెలీకుండా పనిజేసేవోళ్లు. కొన్ని రోజులకి అన్నం వొండి పంపించేవోళ్లు. సంగటి ముద్దలు తిని అరాయించుకున్న నడిపబ్బకు అన్నం కడుపులో వొక మూలకు కూడా సరిపొయ్యేది కాదు. పనిజేసేదానికి వొంట్లో సత్తవ వుండేది కాదు. అప్పుడే కడుపు బిర్రుగా  వుంటేనే పని కూడా గట్టిగా చెయ్యచ్చని నడిపబ్బకు అనిపించేసింది. ఆరోజు నుంచి ఇంట్లో అయినా బయట అయినా కడుపు నిండుకూ తినేదాకా గిన్నెముందు నుంచి లేసేవాడు కాదు. ఆ వూర్లో కొందరు వాడిని కడుపోడని కూడా పిలస్తారు.

ఆరోజు కూడా చెత్త దున్నేదానికి మావిడితోటకాడికి పొయ్యినాడు నడిపబ్బ. టిపిన్లు తినేసి పన్లోకి దిగాల. పక్కూర్లో బస్టాండుకాడుండే ఇడ్లీ ఆమె దగ్గర్నించి పన్నెండు మంది కూలోళ్లకు టిపిన్లు తెప్పించినాడు తోట యజమాని. ఒక్కో పొట్లంలో అయిదు ఇడ్లీలు, వొక వడ, చిన్న చిన్న కవర్లలో పొట్లం కట్టిన గట్టి చెట్నీ, సాంబారు. 

“అయిదిడ్లీలు వొక రౌండు ట్రాక్టరు తోల్తే అరిగిపోయ్యి మళ్లీ కడుపులో పేగులు అరస్తాయి మద్దేన్నం దాకా. ఇంట్లో కుచ్చోని టీవీలో సీరియళ్లు చూసే వోళ్లకు ఇవ్వి సరిపోతాయి గానీ పనిచేసేవాళ్లకు ఏ మూలకు. రెండు సంగటి ముద్దలు కడుపులో పడితే నలుగురు చేసే పని వొకడే చేసేయచ్చు.” పొట్లం ఇప్పతా అన్నాడు నడిపబ్బ. 

పక్కనే వుండే సత్తికి ఆ మాటింటానే సర్రుమనింది. సత్తి ఆ తోట యజమాని సేద్యగోడు. 

“వొరే! ఎన్ని తింటావురా? మహా అయితే ఇంకో పొట్లం తింటావు. తినెయ్. వొకటి ఎక్కువే తెచ్చినా”

“పందెమేసుకోనా. మొత్తం పన్నెండు పొట్లాలూ తినేస్తా. వోడిపోతే మొత్తం పనీ కూలి తీసుకోకుండా చేస్తా. నువ్వోడిపోతే నాకు డబుల్‌ కూలీ ఈమని చెప్తావా మీ యజమానితో”

“పన్నెండు పొట్లాలు తింటావా? సరే అదీ చూసేద్దాం. నాలుగుపైన నువ్వు తినలేవు. అదేమన్నా కడుపా ? వూరి ముందర కుంటా? తిను చూద్దాం”

నడిపబ్బ నవ్వుకుంటా వొక ఇడ్లీ ఎత్తి వొకేసారి నోట్లో పెట్టుకున్నాడు. కూలోళ్లతో పాటూ తోట యజమాని కూడా వాడి చుట్టూ చేర్నారు. అన్ని పొట్లాలు ఎట్ట తింటాడో చూద్దామని. 

వొకో పొట్లమూ ఖాళీ చేస్తావుంటే వాళ్లనోళ్లు బావుల్లా తెరచకపోయినాయి. పదో పొట్లం ఇప్పతావుంటే యజమాని ఆరొందలు తీసి సత్యనారాయణకు ఇచ్చినాడు…గబక్కన పొయ్యి కూలోళ్లకు ఇడ్లీలు కట్టుకోని రమ్మని.

“పనికిమాలిన పందేలేసుకోని పని పంచేటు. అనాసరంగా ఆరునూర్లు బొక్కపెట్నావు నాకు”

పన్నెండు పొట్లాలూ తినేసి నవ్వుకుంటా లేసి ట్రాక్టరు స్టార్టు చేసినాడు నడిపబ్బ. 

“ఏం చేసేది ఈ నా కొడుకుతో…ఏడేండ్ల కరువొచ్చి అన్నం మొకం చూడనోడి మాదిరి తింటాడ”ని తిట్టుకున్నాడు సత్తి. 

“నోవ్! నాకు డబుల్‌ కూలియ్యాల. గుర్తుపెట్టుకో “

ఎనకనుంచి నడిపబ్బ అరస్తావుంటే

“ఏందిరా ఇచ్చేది. అందరి టిపనూ నువ్వే తినేసినాక మళ్లీ దుడ్డు కూడా ఇస్తార్లే “ అంటా ఇడ్లీ ఆమె దగ్గరికి బయల్దేరినాడు సత్తి. అదీ నడిపబ్బ పందెం. తినేకాడ ముందూ ఎనకా ఆలోచనే వుండదు వాడికి. 

అట్టాంటి నడిపబ్బకు వొక కూతురు, వొక కొడుకు. కూతురు సరస్పతి. స్కూల్లో ఆ బిడ్డెను కొట్టేవాళ్లు లేరు. అన్నిట్లో పస్టు. పదోతరగతిలో మండలానికే పస్టొచ్చి ఫీజు లేకుండానే ఇంటర్ చదివేసింది. ఇంజినీరింగ్‌లో కూడా ఫ్రీ సీటొచ్చేసి మూడో సమచ్చరం సదవతా వుండాది. లీవుల్లో ఇంటికొస్తే సదువు పక్కన పెట్టేసి అమ్మానాయినకు తోడుగా ఇంటిపని, బాయికాడ పని చేస్తింది. 

కొడుకు రాజు ఆ బిడ్డికంటే ఎనిమిదేండ్లు పెద్దోడు. పదో తరగతి దాకా ముక్కీ మూలిగి సదివినా పదిలో ఫెయిలై పోయినాడు. పుస్తకాలంటేనే వాడికి బొచ్చుపురుగును చూసినట్టుంటాది. ఎంత పనైనా చేస్తాను కానీ బడికి పంపొద్దని వాళ్ల నాయిన్ని పట్టుకోని ఏడ్చేదానికి మల్లుకున్నాడు. వాడి బాధ చూడ్లేక చదువుకున్నోడి కంటే చాకలోడు నయమేకదా అనుకున్నాడు నడిపబ్బ. అట్టా వాడు కూడా నాయనతో కూడా సేద్యం లోకి దిగిపోయినాడు. 

నడిపబ్బకు కూడా చదువు అబ్బలేదు. మూడుదినాలకోసారి అయివోరు ఇంటికొచ్చి సావగొట్టి స్కూల్లో కుచ్చోబెడ్తావుంటే అమ్మానాయినకు కూడా చెప్పకుండా అవ్వ దగ్గరకు పారిపొయినాడు. మనవడి బాధ చూడ్లేక ఆమే అనవరించుకునింది వాడ్ని. పొట్టబొడిస్తే అచ్చరం ముక్క రాకపోయినా పనిలో మాత్రం ఎనక్కుపోడు. వుండే పదైదుగుంట్ల నేలలో అంతగూడా బీడు బెట్టకుండా సేద్యం చేసేవాడు. నడిపబ్బకు చదివేది , రాసేది బొత్తిగా తెలీదు. అక్షర తపస్మాన్‌ లో కష్టపడి పేరు రాసేది నేర్చుకున్నాడు. యాడ పేపరు పెన్ను కనిపించినా పేరు మాత్రం రాసుకుంటాడు. బొగ్గుతో నేలమింద, గోడమింద పేరు రాసుకోని చూసి మురిసిపోతా వుంటాడు. చదువు లేకపోయినా వాడికుండే నేలను సాగుజేసుకోని మారాజులా బతకతాడు నా మనవడని మురిసిపొయ్యేది వాళ్లవ్వ. కొడుకు చదవలేనంటే చిన్నప్పుడు తానెంత మొకురో గుర్తొచ్చింది వాడికి. కొంచెం గూడా దిగులు పడలేదు నడిపబ్బ. కొడుకు బాధను అర్థం చేసుకున్నాడు. 

“పదైదు గుంట్ల నేలను పదెకరాలు చేసినా. నలుగురు కూలోళ్లను పెట్టుకోని సేద్యం చేసుకుంటే కాలుమింద కాలేసుకుని బతకతాడు కొడుకు” అనుకున్నాడు. అచ్చు వాళ్లవ్వ అనుకున్నట్టే. 

నడిపబ్బ పెండ్లాం కూడా మంచి పనిగత్తె. అట్ట బాయికాడ, ఇట్ట ఇంటికాడ కూడా వొకరు ఏలెత్తి చూపించకుండా అన్నీ సంభాళిస్తుంది. నడిపబ్బ పెండ్లిని ఇప్పటిక్కూడా కతలు కతలుగా చెప్పుకుంటారు ఆ వూర్లో. బుజ్జమ్మయితే నడిపబ్బ పెండ్లి నిన్నో మొన్నో అయినట్టు దాని గురించే ఎత్తిపొడస్తా వుంటాది అల్లుడ్ని. 

*******

చిన్నప్పుడే చదువు మానేసి అవ్వ దగ్గిర చేరిపోయిన నడిపబ్బ ఆడ్నే ఆడతా పాడతా పెరిగినాడు. ఇరవై ఐదేండ్లు వొచ్చినాక పెండ్లి చేసుకోవాలనుకున్నాడు. యాడ పెత్తానంబొయ్యినా బిడ్డె నచ్చలేదు. మేనత్త వూర్లో చిట్టి అని వొకబిడ్డె మీద మనసుపడ్డాడు. పక్కూర్లోనే మేనత్తను ఇచ్చిండేది. ఏదో వొక పనిబెట్టుకోని ఆ వూరికి పొయ్యేవాడు. పోతా పోతా మల్లెపూలో, గోరింటాకో, రేగ్గాయలో, పుట్టగుక్కలో ఏదో వొకటి పైగుడ్డలో కట్టుకోని పొయ్యేవాడు. అత్తకు కొన్నిచ్చి సక్కా చిట్టి  దగ్గరకు పొయ్యి అవన్నీ ఇచ్చి వొకట్రొండు రోజులు వాళ్లింట్లోనే వుండి వాళ్ల పనులన్నీ చేసిపెట్టేవాడు. ఎండాకాలం వొస్తే తిట్లుదినో, అడుక్కోనో వూర్లో వొక చెట్టొదలకుండా పూలు కోసుకోని చిట్టిని మల్లెపూలల్లో ముంచేసిన నడిపబ్బ ఇంక ఆ బిడ్డె నాదేలే అనుకున్నాడు. చిట్టినింక వాడికే ఇచ్చి చేస్తారని వూర్లో కూడా అందురూ అనుకున్నారు. కానీ ఆ బిడ్డెకేదో మంచి సంబంధం వచ్చేటప్పటికి వాళ్లమ్మానాయిన వేరే వాళ్లకిచ్చి పెండ్లిజేసేసినారు.  ఎంత కొట్లాడినా… “నీకు చదువు లేదు. నేల లేదు. పదైదుగుంట్ల నేలతో మాబిడ్డెను ఎట్టా సాకతావు? చూస్తా చూస్తా బంగారట్టా బిడ్డెను నీ ఎదాన ఎట్టేసేది” అని ఇంటిగ్గూడా రానీకుండా నడిపబ్బను కట్టడి చేసేసినారు. 

ఆ మనేదితో మేనత్త వూరికి పోవడంగూడా నిలిపేసినాడు నడిపబ్బ. కొన్ని దినాలు పైగుడ్డ ఇదిలిస్తే సన్నజాజుల వాసనొచ్చేది. తొలిసారి వానలో పుట్టకొక్కులు మొలిస్తే వాటిని ఇష్టంగా తినే చిట్టి గుర్తొచ్చేది. గోరింటాకు వాసనొస్తే చిట్టి తన చిటికెన వేలుకు పెట్టి ఎర్రగా పండిన గోరింట కండ్లముందుకొచ్చేది. రేగ్గాయలు చూస్తే పచ్చి రేగ్గాయ కొరికి ఆ పులుపుకు మొకం చిటమరించి గట్టిగా కండ్లు మూసుకునే చిట్టి గుర్తొచ్చేది. చిట్టయినా చెప్పిండచ్చు కదా నన్ను తప్ప ఇంకోర్ని చేసుకోనని. మూటాముల్లే సర్దుకోని ముక్కూమొకం తెలీనోడితో ఎట్టా ఎలబారిపూడ్సిందని చిట్టిమీద ఇష్టాన్ని ఆ బిడ్డెమీద కోపంగా మార్చుకున్నాడు. చేసేదేం లేక అదే కోపంతో చిట్టిని ఆర్నెల్లలో మర్చిపొయ్యినాడు. 

కొన్ని దినాలకే రాజేస్పరి పెత్తానం తెచ్చినారు సుట్టాలు. పదో తరగతి దాకా చదువుకునింది. ఎర్రగా దిట్టంగా వుంది. చిట్టికంటే బాగుంది. ఎట్టయినా ఈ సంబంధం కుదిరిపోవాలని ఇరూపాక్షమ్మకు మొక్కుకున్నాడు. చిట్టికంటే  బాగుండే బిడ్డెను చేసుకుని అందరికీ నేనేందో చూపిస్తా అనుకున్నాడు.

వాళ్లకు కూడా నడిపబ్బ నచ్చినాడు. కష్టపడి పని చేసుకుంటాడు. మనిషి బాగుంటాడు. నడిపబ్బ ముందే వాళ్లతో చెప్పేసినాడు. తనకు చదువు లేదని. కానీ వాళ్లకు కావలసింది చదువు కాదని, నీళ్లుండే నేలుంటే చాలని రాజేస్పరి నాయిన చెప్పిన మాటలు విని సంతోష పడినాడు. 

“మా బిడ్డె కష్టపడితింది. సెగదెలీకుండా పెరిగిన బిడ్డెకాదు. అయిదెకరాల నేలుంటే జీవితాంతం కాయకష్టం చేసుకుంటా దాంట్లోనే పొల్లాడుకుంటా వుండిపోతుంద”ని రాజేస్పరి వాళ్ల నాయిన చెప్పింది విని నడిపబ్బ వూపిరి నిలిచిపోయినంత పనైంది. గుండెకాయ చేతిలోకి వొచ్చేసినట్టయ్యింది. నడిపబ్బకు అయిదెకరాల నేల యాడుంది? వుండేది పదైదు గుంట్లు. అంటే కుంట కింద వొకే వొక ఎకరా నేల. 

ఎట్టయినా రాజేస్పరిని పెండ్లి చేసుకోని ఇంటికి తొడుకోని పోవాలని ఆ బిడ్డెను చూసినప్పుడే మనసులో ఖాయం చేసుకునేసినాడు నడిపబ్బ. ఇప్పుడు అయిదెకరాల నేల యాడ్నుంచి తెచ్చేది. రెండు మూడ్రోజులు ఆలోచిస్తా కుచ్చున్నాడు. ముందు పెండ్లయిపోతే మిగతావన్నీ మళ్ల  ఎట్టయితే అట్టయితాయిలే అనుకున్నాడు. పాసుబుక్కులు చేయించేదానికి కావాలని చెప్పి చిన్నాయన దగ్గర, అన్నదమ్ముల దగ్గర నేల పత్రాలు తీసుకున్నాడు. మొత్తం కలిపితే ఆరెకరాలు. అన్నీ జిరాక్సులు చేసి మొత్తం తనపేర వున్నట్టు, తెలిసిన వొక కోర్టు గుమాస్తాకు వెయ్యిరూపాయలిచ్చి పత్రాలు రెడీ చేసుకున్నాడు. తాను ఆరెకరాల నేలగల్లోడని రాజేస్పరి ఇంట్లోవాళ్లకు జల్లిజెప్పినాడు. రాజేస్పరికి పత్రాలు చూపిచ్చినాడు. వాళ్లుకూడా నడిపబ్బ మాటలు నమ్మినారు. ఈ సంగతి బయటకు రాకుండా వారం రోజుల్లో కాణిపాకంలో బొట్టుగట్టేసి రాజేస్పరిని ఇంటికి తొడకచ్చుకున్నాడు. పెండ్లి, దేవర, బిడ్డె బారసాల అయ్యేదాకా పెండ్లానికి కూడా తెలీకుండా రహస్యాన్ని కాపాడుకున్నాడు. 

పెండ్లయిన మూడేండ్లకు రాజేస్పరికి తెలిసినా మొగుడి ప్రేమకు తలొంచింది. ఏ రోజూ వొక మాట అని కష్టపెట్టకుండా, ఏ లోటూ లేకుండా చూసుకునే బంగారట్టా మొగుడు దొరికినాక నేలుంటే నాకెందుకు…లేకుంటే నాకెందుకు అని గమ్మునే వుండిపోయింది. ఇద్దరూ వొళ్లొంచి కష్టపడే వాళ్లే కాబట్టి కష్టపడి సంసారాన్ని పెద్దది చేసుకున్నారు. ఆవులు పట్టుకుని పాలమ్ముకుని, వుండే కాసంత నేలను బీడుబెట్టకుండా సాగుచేసుకోని పట్టుదలగా దాన్ని పదెకరాలు చేసుకున్నారు. 

రెండు మూడెకరాల నేలుండేటప్పుడు రూపాయి అప్పులేకుండా అంతో ఇంతో దాపెట్టుకోని వొబ్బిడిగా బతికినారు. కొన్ని డబ్బులు కండ్లముందర కనపడగానే మళ్లీ దాన్ని ఇంకొంచెం మడికట్టో, చేనో కొనుక్కునేదానికి కర్చుపెట్టుకున్నారు. పదెకరాల నేల సొంతం చేసుకున్నాక ఆడ్నే నెల్లిచెట్టు కింద కూచ్చుని ఎలనీరు తాగతా 

“ఇంగేమబ్బా నీకు. పైపంచె నిలవదింక. ఒరే! అబ్బోడా! మీ నాయినిప్పుడు పెద్దరైతై పొయ్యినాడురా. నేల కొనేదానికి సొసైటీలో తీసుకునిండే లోను తీరిపోతే మన కష్టాలన్నీ తీరిపోతాయి” అనింది కుశాలగా నవ్వతా రాజేస్పరి. 

“నీకోక నిలస్తాదా! కష్టపడుకున్నాం. పెద్దోళ్లైతావుండాం. దీనికి కూడా వూర్లో ఎంతమందికి కడుపుబ్బరంగా వుండాదో. మాయన్నల్దమ్ములే జెప్పు. నేనేదో వాళ్ల సొత్తు ఎత్తక పొయ్యినట్టు మూతట్టా తిప్పుకుంటా వుండారు నన్ను చూస్తే. ఇంగనుంచి మనకు ఎవుర్తో సంబంధం లేదు మే. మనకష్టం మనం తిందాం. మనింట్లో మనముందాం. ఈ ఇద్దరి పిలకాయిలను ఎట్టోకట్ట ఏగించి పెండ్లో దేవరో చేసేస్తే మనకేవుండాదింక” అన్నాడు నడిపబ్బ. 

ఆరోజు కోడికూర వొండుకోని కడుపునిండా తిని హాయిగా పడుకున్నారు. రోజూ వొక సట్టి అన్నం తినే నడిపబ్బకు నాలుగు ముద్దలు తినేటప్పటిక్ కడుపు నిండిపోయింది. మిగిలిందంతా పెండ్లానికి, కూతురికి, కొడుక్కి మురిపెంగా తినిపిచ్చుకున్నాడు. 

పచ్చగా వుండే పదెకరాల పొలమంతా  పడుకుని దొర్లినట్టు రాత్రంతా కలగన్నాడు. 

కానీ కావల్సింది సాధిచ్చుకోని సుకంగా వుండిపోతే అది బతుకెట్టా అయితింది. నేలతో పాటే వాళ్ల కష్టమూ పెరిగింది. వానలు పడక, బోర్లు ఎండిపోయి పంటలు పండిచ్చుకోలేక పొయ్యినారు. కూలోళ్లు దొరక్క , అంత నేలలో సేద్యం చెయ్యలేక ఐదెకరాల నేలలో మావిడి చెట్లు నాటుకున్నారు. తొలికాతకు లక్షరూపాయల ఆదాయం వొచ్చింది. ఇంకేంలే మనకు అనుకున్నారు. 

రెండోయేడు మావిడితోట మోసం చేసింది. వానలొచ్చి పూతంతా రాలిపోయి సగంకాతే చేతికొచ్చింది. రావాల్సిన రేటు రాలేదు. మావిడికాయల మండీలోళ్లందరూ సిండికేటై విదిల్చిన కాసిన్ని డబ్బులు కాయలు కోసిన కూలోళ్లకు, ట్రాక్టరు బాడిగలకు పోగా మిగిలింది కాస్తా మందులు కొట్టినందుకు చేసిన అప్పుకు సరిపోయింది. అవన్నీ కూడా మండీలోళ్ల చేతుల్లోనే వుండాయి.  అమ్మేవాళ్లూ వాళ్లే. కొనేవాళ్లూ వాళ్లే. పంట వాళ్లకు వొదిలేసి వుత్తచేతుల్తో ఇంటికొచ్చేసినాడు నడిపబ్బ. 

నేల కొనుక్కునేదానికి సొసైటీలో తీసుకున్న లోను, మందులు, ఎరువులు, విత్తనాలకు తీసుకున్న అప్పులు రోజురోజుకీ పెరిగిపోతా వుండాయి. పాత అప్పు తీర్చకుండా ఎవరూ కొత్త అప్పు ఇయ్యడం లేదు. పాలమ్మితే వొచ్చే ఆదాయం ఇంటి కర్చులకే సాలీ సాలకుండా వుంది. పదెకరాలకు రాజు ఇప్పుడు ట్రాక్టరు తోలేదానికి కూలికి పోతావుండాడు. 

“పేరుకే వుండాది పదెకరాల నేల. రూపాయి ఆదాయం లేదు. వొకపక్క వడ్డీలు పెరిగిపోతా వుండాయి. మూడెకరాలు అమ్మేసి అప్పులు కట్టేద్దామా”అనడిగింది వొకసారి రాజేస్పరి.

“ఎండలో ఎంత కష్టం చేస్తే ఇది కొనుక్కున్నాం. ఇప్పుడు అమ్మేయమంటావా? ప్రాణం పొయ్యినా నేలమ్ముకోను. నేలుంటేనే పెండ్లి చేసుకుంటా అంటివి గదా. అప్పుడే మర్సిపోతే ఎట్టా“  

కుదరదంటే కుదరదన్నాడు నడిపబ్బ. 

రాత్రీపగలూ సేద్యం పనులు, ఆవులు మేపే పనులతో రాజేస్పరి నల్లగా అయిపోయి ఎండిపోయింది. పండ్లు ముందరికొచ్చేసినాయి. అసలు వయసుకంటే ఇరవై యేండ్లు ఎక్కువగా కనిపిస్తోందీ మధ్య. నడిపబ్బ కూడా ఆరోగ్యంగా ఏమీలేడు. అవసరానికి మించి అన్నంతిని కడుపు ముందరికొచ్చేసింది. ఎట్ట అలవాటైందో పాన్‌పరాగ్‌ నమలడం అలవాటై పోయింది. మానెయ్యాలని డాక్టరు చెప్పినా మానలేక పోతావుండాడు. రోజంతా పేగులు బయటికొచ్చే మాదిరి దగ్గతా వుండే మొగుడ్ని చూసి రాజేస్పరి తట్టుకోలేక పొయ్యింది. తినద్దంటే సరే అని వొట్టేసి అట్టా పక్కకు పొయ్యి తినేసి రెండు జామాకులు నమిలేసి వొస్తాడు. ఇట్టా కాదని కాణిపాకులో ప్రమాణం చెయ్యమని పట్టుబట్టుకుని కుచ్చునింది. తాచ్చారం చేసిన మనిషి పెండ్లాం రెండ్రోజులు తిండి తినకపోయేసరికి దిగొచ్చినాడు. పెండ్లాం బాధ పడ్లేక కాణిపాకం పొయ్యి ప్రమాణం చేసి దారం కట్టుకున్నాడు ఇంకెప్పుడూ పాన్‌పరాగ్‌ జోలికి పోనని. ఈసారి నిజంగానే మానేసినాడు కానీ దగ్గు మాత్తరం తగ్గలా. వయసు మీద పడతావుందని అర్థం చేసుకున్నాడు నడిపబ్బ. పెత్తనం కొడుకు చేతికిచ్చినాడు. 

నడిపబ్బ కొడుకు రాజు కూడా నాయిన మాదిరే పనిలో మొనగాడు. స్కూలు ఎగ్గొట్టి ఆడతా పాడతా సేద్యం చేసుకున్నాడు కాబట్టి ఏ చెట్టును ఎట్ట కాపాడాలో, ఏపంటకు ఎప్పుడు ఎరువులు, మందులు కొట్టాలో వాడిని నిద్దర్లో లేపి అడిగినా చెప్తాడు. ఆవుల అరుపుని బట్టి వాటికి ఏం కావాలో, ఎప్పుడు ఏ మేత పెట్టాలో అర్థం చేసుకుంటాడు. నడిపబ్బ మాదిరే వాడి కొడుకు కూడా వూర్లో ఎవరు ఏపని సాయానికి పిలిచినా కాదనకుండా పోతాడు. 

కొడుకు ఈడోళ్లందరికీ వొక్కొక్కరుగా పెండ్లిండ్లు అయిపోతావుండాయి. ఏ ఆడబిడ్డెనైనా చూపిచ్చి “నాయనా! నేనీ బిడ్డెను పెండ్లి చేసుకుంటా. వాళ్ల పెద్దోళ్లతో మాట్లాడు ” అంటాడేమో అని నడిపబ్బ చానా దినాలు ఎదురుచూసినాడు. 

వాడికి అట్టేమీ అనిపించినట్టు కనపళ్లేదు. ఇంగ నేనే  ఎవుర్నో వొక మంచిబిడ్డెను చూసి పెండ్లి చేయల్ల అనుకున్నాడు. కొడుక్కి పెండ్లి సంబంధాలు చూస్తావుండామని చుట్టాలకు, వూర్లో వాళ్లకు చెప్పి చూసినాడు. వొకట్రెండు సంబంధాలు ఇంటిదాకా వొచ్చిపోయినా ఏవీ కుదర్లేదు. 

చివరికి నడిపబ్బకు దూరపు చుట్టం వొక సంబంధం మాట్లాడి పెట్టినాడు. వూర్లో బాపనాయన కూడా ఇద్దరి జాతకాలూ కలిసినాయని చెప్పినాడు. “బిడ్డె పదోతరగతి దాకా చదివి తరువాత నిల్చిపోయింది. చూసేదానికి కూడా పర్వాలేదు.  అందమేవయినా కొరుక్కోని తింటారా? ఇది మీకు అన్నిరకాలా సరిపొయ్యే సంబంధం . వొకసారి వొచ్చి చూసుకోని అన్నీ నచ్చితే మాటగట్టుకోని పోండి”  అని మధ్యవర్తి చెప్పినాడు. 

**********

మంచిరోజు చూసుకోని నలుగురూ ఇప్పుడు అక్కడికే బయల్దేరారు. 

బిడ్డె బాగుంది. ఫోటోలో కంటే నేరుగా లచ్చిందేవి మాదిరి కళగా వుండాది. రాజుకి నచ్చింది. కాఫీలు టిఫన్లు అయ్యినాక నేరుగా పెండ్లి మాటల్లోకి దిగేసినారు. పెండ్లికొడుక్కి కాళ్లు కడిగే బామ్మర్దికి వొకటిన్నర సవరం బంగారు గొలుసు, పెళ్లికూతురికి బొట్టుచెయిను పెట్టి మరువేలికి వేటను కొట్టి ఐదొందల భోజనాలు పెడ్తానని నడిపబ్బ కాబోయే వియ్యంకుడికి మాటిచ్చినాడు. 

కూతురికి పదైదు సవరాల బంగారు నగలు, పెండ్లికొడుక్కి రెండు సవరాల చెయిను, పచ్చరాయి వుంగరం, వుగాది సామాన్లు పెట్టి కాణిపాకంలో పెళ్లి చేయించేదానికి ఆడబిడ్డె తండ్రి వొప్పుకున్నాడు. 

మాబిడ్డ మీదే అని చెప్పేసినాక ఆడోళ్లను వంటింట్లోకి పంపించేసి ఆడబిడ్డ నాయిన రామచంద్ర, నడిపబ్బ మిగతా విషయాలు మాట్లాడుకోను ఇంటి ముందర కొటం లోకి వచ్చినారు. 

“నాకొడుకని చెప్పేది కాదుగానీ వోడొక్కడే నలుగురి పని చేస్తాడు. చెడ్డ అలవాట్లేమీ లేవు. కూతురికి పెండ్లి చేసేస్తే మా బాధ్యతలన్నీ తీరిపోతాయి. మొత్తం పెత్తనం నీ కూతురిదే. ఎంత కష్టం చేసుకుంటే అంత ఆదాయం “

“అనా! నేను చెప్పేది ఇని ఇంకోరకంగా అనుకోవద్దు. యాడనా ఇప్పుడు సేద్యం జేసి సావుకారు ఐతావుండేది. కడుపునిండా తినేదానికి లేకండా రేషన్‌బియ్యం తెచ్చుకోని తింటా రైతులంతా కూలోళ్లయిపోయినారు కదనా. పించెనూ, బియ్యమూ బిచ్చమేసి మనల్నెందుకూ పనికిరానోళ్లను చేసేసినారు కదనా ఈ లీడర్లు, గవుర్మెంటోళ్లు. విత్తనాలు మొలవ్వు. ఆఫీసర్లు చెప్పే ప్రతి మందూ కొట్టి మన పంటను మనమే సంపుకునేట్టు సేస్తావుండారు కదనా. పడీలేసి కొంత పండించుకుంటే యాడనా అమ్ముకోను రేట్లుండాయి. కూరగాయలు పండిస్తే… కోస్తే కూలిగూడా దండగని ఎన్నిసార్లు చూస్తా చూస్తా కళ్లంలో ఎండబెట్టుకోలా. నీ గురించి మావూరాయన అంతా చెప్పినాడు. నేలకు నీ ప్రాణమిచ్చి కాపాడుకుంటా వుండావని తెలుసు నాకు. 

ఒకటి చెప్తా. కాదనకుండా ఇంటావా? “

“ఇవన్నీ ఎవురికి తెల్దు? రైతు ఎన్నెముక అంటారు కదా! రైతు ఎన్నెముకే ఇరిసేసి పణుకోబెట్టేసినారు ఎప్పుడో. ఎవరేం చేస్తారింక. “

“అందుకే చెప్తావుండా. బిడ్డెనిచ్చేదానికి వొప్పుకున్నా కాబట్టి సొంత మనిషనుకోని ఆలోచించినా. నాకు తెల్సిన డిపో మేనేజరు వుండాడు. ఆర్టీసీలో. మన అబ్బను ఆడికి పంపీ. టెంపరవరీగా ఏదో వొక వుద్యోగం వొచ్చేటట్టు నేను చూసుకుంటాను. నా కూతురు నీ కొడుకుని ఇష్టపడింది. అందుకే నేనేమీ అడ్డం మాట్లాడ్లా. పదెకరాలున్నా, నలభై ఎకరాలున్నా రైతెప్పుడూ సుకంగా లేడు. నీకంటే రోడ్డుమీంద బంకంగడి పెట్టుకున్నోడు శానా సంపాదిస్తావుండాడు. అట్టని నిన్నేం తక్కువగా చూడ్లా నేను. పరిస్థితి చెప్తావుండా. స్వీపరు వుద్యోగం చేసేవాడికైనా నా కూతురునిచ్చి నాలుగు అక్షింతలు యేస్తా గానీ కానీ సేద్యం చేసుకునే వాడికి మాత్తరం నా బిడ్డెను ఇచ్చేదిలేదు. నేనొకడే గాదనా. మావూర్లో అందురూ ఇదే అనుకునేసినాం. మనతో అయిపోనీ ఈ కష్టపడేదీ. కన్నబాధలు పడేదీ. అందరి మాదిరే మనంగూడా అంగిట్లో కొనుక్కోని తిందాం. టవునుకు పొయ్యి నాలుగిండ్లల్లో పని చేసుకుంటే నెలకు పదైదువేలొస్తాది. మనది పెట్టే చెయ్యేగానీ అడిగే చెయ్యిగాదని ఎన్ని దినాలు పస్తు పడుకుంటాం. పెండ్లాం బిడ్డెల్ని పస్తుబెడతాం. నా బిడ్డెని పెండ్లిజేసుకోవాలంటే నా మాటిని ఆర్టీసీలో ఏదో వొక పనిలో చేరుకోమను అబ్బోడిని. ఇంటికి పొయ్యి ఆలోచించుకోని ఫోన్‌ చెయ్యి నా.”

పెండ్లి కుదిరిపోయినట్టేనని అనుకోని కాబోయే కోడలి నుదుట్న కుంకుమ బొట్టు పెట్టి మురిపెంగా చూసుకుంటా కనిపించిన రాజేస్పరికి, అప్పుడప్పుడు ఆబిడ్డె కల్లా చూస్తా లోపల్లోపలే నవ్వుకుంటున్న కొడుక్కీ  ఏం చెప్పాలో అర్థం కాక మూగిగా కొటంలోనే నిలబడిపొయ్యినాడు నడిపబ్బ. 

నా పెండ్లికి నేల లేదని, నేల లేనోడు పెండ్లానెట్టా సాక్కుంటాడని అన్నోళ్లే అందరూ. అందుకే కదా ఎన్ని కష్టాలు పడైనా గుంట గుంటా కూడబెట్టి కొడుక్కిచ్చింది. ఇప్పుడు వాడి పెండ్లికి అదే అడ్డమైతిందని కల్లోగూడా అనుకోలా. నేలమ్మి అప్పులు కట్టేసి కొడుక్కు పెండ్లిజేసి గవర్నమెంటు కూలీగా పంపించాల్నా? పెండ్లీ దేవర లేకుండా కొడుకుని ఇంట్లో పెట్టుకోని పదెకరాల్లో పొల్లాడాల్నా” 

ఏం చెయ్యాలో తెలీక పైగుడ్డ తీసి ఇదిలిచ్చి మళ్లీ భుజం మీద వేసుకున్నాడు నడిపబ్బ. 

***********